زخم قرنیه: علل، علائم، درمان و راه‌های پیشگیری از یک اورژانس چشمی
مقدمه
قرنیه، لایه شفاف و گنبدی شکل در جلوی چشم، نقش حیاتی در بینایی ما ایفا می‌کند. این ساختار نه تنها از اجزای داخلی چشم محافظت می‌کند، بلکه با شکستن نور ورودی، به تمرکز آن بر روی شبکیه کمک می‌کند. هرگونه آسیب یا بیماری که شفافیت یا یکپارچگی قرنیه را به خطر بیندازد، می‌تواند تأثیرات مخربی بر بینایی داشته باشد. یکی از جدی‌ترین این مشکلات، زخم قرنیه است که به عنوان یک اورژانس چشم‌پزشکی شناخته می‌شود و نیازمند تشخیص و درمان فوری است. درک ماهیت زخم قرنیه، شناخت علل و علائم آن و آگاهی از روش‌های درمانی و پیشگیری، برای حفظ سلامت چشم و جلوگیری از عوارض جبران‌ناپذیر ضروری است. این مقاله به بررسی جامع این موضوع مهم می‌پردازد.
قرنیه چیست؟ نگاهی کوتاه به ساختار و عملکرد آن
پیش از پرداختن به بحث زخم قرنیه، بهتر است کمی با خود قرنیه آشنا شویم. قرنیه خارجی‌ترین لایه چشم است که عنبیه (قسمت رنگی چشم) و مردمک را می‌پوشاند. این بافت شفاف و بدون رگ خونی، از چندین لایه تشکیل شده است (اپیتلیوم، لایه بومن، استروما، غشای دسمه و اندوتلیوم). وظایف اصلی آن عبارتند از:
- محافظت: به عنوان یک سد دفاعی در برابر گرد و غبار، میکروب‌ها و سایر عوامل مضر عمل می‌کند.
- انکسار نور: حدود دو سوم قدرت انکساری (شکست نور) چشم مربوط به قرنیه است که برای ایجاد تصویری واضح روی شبکیه ضروری است.
شفافیت قرنیه برای عبور نور و حفظ بینایی حیاتی است.
زخم قرنیه چیست؟
زخم قرنیه (Corneal Ulcer) به وجود یک زخم یا نقص باز بر روی سطح قرنیه اطلاق می‌شود. این وضعیت معمولاً ناشی از التهاب یا عفونت قرنیه است که به آن کراتیت (Keratitis) می‌گویند. زخم می‌تواند فقط لایه سطحی (اپیتلیوم) را درگیر کند یا به لایه‌های عمیق‌تر قرنیه (استروما) نفوذ کند. در واقع، زخم قرنیه مانند یک زخم باز روی پوست است، با این تفاوت که روی بافت حساس و شفاف قرنیه رخ می‌دهد و می‌تواند به سرعت منجر به مشکلات جدی بینایی شود.
علل ایجاد زخم قرنیه
علل ایجاد زخم قرنیه متنوع هستند و می‌توان آن‌ها را به دو دسته اصلی عفونی و غیرعفونی تقسیم کرد:
علل عفونی (کراتیت عفونی):
شایع‌ترین علت زخم‌قرنیه، عفونت است. عوامل عفونی مختلفی می‌توانند باعث کراتیت و در نتیجه ایجاد زخم شوند:
- کراتیت باکتریایی: یکی از شایع‌ترین و سریع‌ترین انواع زخم قرنیه است. باکتری‌هایی مانند سودوموناس آئروژینوزا و استافیلوکوکوس اورئوس عامل اصلی آن هستند. استفاده نادرست از لنز های تماسی (به‌ویژه خوابیدن با لنز)، آسیب‌های قبلی قرنیه و بیماری‌های سطح چشم، ریسک ابتلا را افزایش می‌دهند. این نوع زخم می‌تواند به سرعت پیشرفت کرده و باعث تخریب شدید بافت قرنیه شود.
- کراتیت قارچی: اغلب پس از آسیب چشمی با مواد گیاهی (شاخه درخت، خار) یا در استفاده‌کنندگان لنز تماسی و یا کسانی که بهداشت را رعایت نمی کنند و افراد با سیستم ایمنی ضعیف رخ می‌دهد. قارچ‌هایی مانند آسپرژیلوس، فوزاریوم و کاندیدا می‌توانند عامل آن باشند. روند پیشرفت آن معمولاً کندتر از نوع باکتریایی است، اما درمان آن دشوارتر و طولانی‌تر است.
- کراتیت ویروسی: ویروس هرپس سیمپلکس (HSV)، عامل تبخال، شایع‌ترین علت ویروسی زخم‌قرنیه است که می‌تواند باعث ایجاد زخم‌های شاخه‌مانند (دندریتیک) شود و قابلیت عود مجدد دارد. ویروس واریسلا زوستر (عامل آبله مرغان و زونا) نیز می‌تواند قرنیه را درگیر کند.
- کراتیت انگلی (آکانتامبا): این نوع عفونت نادر اما بسیار جدی است و توسط آمیبی به نام آکانتامبا ایجاد می‌شود که در آب (به‌ویژه آب لوله‌کشی)، خاک و هوا یافت می‌شود. ارتباط بسیار قوی با بهداشت نامناسب لنزهای تماسی (شستشو با آب لوله، شنا یا دوش گرفتن با لنز) دارد. درمان آن بسیار چالش‌برانگیز است و اغلب با درد بسیار شدید همراه است.
علل غیرعفونی:
- خشکی چشم شدید: کمبود اشک یا تبخیر سریع آن می‌تواند باعث آسیب به سطح قرنیه و ایجاد زخم‌های استریل (بدون عفونت) شود.
- بیماری‌های خودایمنی: بیماری‌هایی مانند آرتریت روماتوئید یا لوپوس می‌توانند باعث التهاب و ایجاد زخم در حاشیه قرنیه شوند (Peripheral Ulcerative Keratitis – PUK).
- اختلالات پلک و عدم بسته شدن کامل چشم (Exposure Keratopathy): در مواردی مانند فلج بل، بیماری تیروئید چشمی یا پس از برخی جراحی‌ها مانند بلفاروپلاستی، پلک‌ها به خوبی بسته نمی‌شوند و قرنیه در معرض خشکی و آسیب قرار می‌گیرد.
- کاهش حس قرنیه (Neurotrophic Keratopathy): آسیب به اعصاب حسی قرنیه (ناشی از دیابت، هرپس، جراحی یا سکته مغزی) باعث کاهش حس محافظتی و اختلال در ترمیم اپیتلیوم شده و فرد را مستعد ایجاد زخم قرنیه می‌کند.
- آسیب‌های فیزیکی یا شیمیایی: خراشیدگی قرنیه با ناخن، لنز تماسی، اجسام خارجی یا سوختگی‌های شیمیایی می‌توانند مستقیماً باعث زخم شوند یا راه را برای ورود عوامل عفونی باز کنند.
- بیماری‌های آلرژیک شدید چشم: در موارد شدید کراتوکانژنکتیویت بهاره یا آتوپیک، ممکن است زخم‌هایی به نام “شیلد اولسر” (Shield Ulcer) ایجاد شود.
- کمبود ویتامین A: گرچه در کشورهای توسعه یافته نادر است، اما یکی از علل مهم زخم‌قرنیه و کوری در سطح جهان محسوب می‌شود.
علائم زخم قرنیه
زخم‌قرنیه یک وضعیت دردناک است و معمولاً با علائم هشداردهنده‌ای همراه است که باید جدی گرفته شوند:
- درد چشم شدید: اغلب اولین و بارزترین علامت است.
- قرمزی چشم شدید: به دلیل التهاب و اتساع عروق خونی.
- احساس وجود جسم خارجی در چشم: حتی اگر چیزی در چشم نباشد.
- تاری دید یا کاهش وضوح بینایی: بسته به محل و اندازه زخم.
- حساسیت شدید به نور (فتوفوبیا): فرد تحمل نور زیاد را ندارد.
- آب ریزش چشم بیش از حد.
- ترشحات چرکی یا موکوسی از چشم: که ممکن است باعث چسبندگی پلک‌ها شود.
- مشاهده لکه سفید یا خاکستری روی قرنیه: که نشان‌دهنده محل زخم و التهاب است.
- تورم پلک‌ها.
در صورت مشاهده هر یک از این علائم، مراجعه فوری به چشم‌پزشک ضروری است.
چه کسانی بیشتر در معرض خطر زخم قرنیه هستند؟
برخی عوامل، ریسک ابتلا به زخم‌قرنیه را افزایش می‌دهند؛ ازجمله:
- استفاده‌کنندگان از لنزهای تماسی (مهم‌ترین عامل خطر، به‌ویژه با رعایت نکردن بهداشت)
- افراد با سابقه آسیب، بیماری یا جراحی قبلی قرنیه
- مبتلایان به خشکی چشم
- افراد با اختلال در عملکرد پلک
- مصرف‌کنندگان قطره‌های چشمی استروئیدی (کورتون) بدون نظارت دقیق
- بیماران دیابتی، مبتلایان به بیماری‌های خودایمنی یا افراد با سیستم ایمنی ضعیف
- معتادان و افراد سیگاری با ضعف سیستم ایمنی
- مشاغلی مانند جوشکاری و سنگ تراشی که جسم خارجی زیاد وارد چشم می شود.
تشخیص زخم قرنیه
تشخیص دقیق زخم قرنیه و علت آن توسط چشم‌پزشک و با استفاده از روش‌های زیر انجام می‌شود:
- شرح حال و معاینه بالینی: پزشک در مورد علائم، سابقه پزشکی، استفاده از لنز تماسی و آسیب‌های احتمالی سؤال می‌کند.
- اندازه‌گیری حدت بینایی.
- معاینه با اسلیت‌لمپ (Slit Lamp): این میکروسکوپ مخصوص به پزشک امکان مشاهده دقیق قرنیه و ساختارهای دیگر چشم را با بزرگنمایی بالا می‌دهد. معمولاً از قطره رنگی فلورسئین استفاده می‌شود که مناطق آسیب‌دیده یا زخم شده اپیتلیوم قرنیه را به رنگ سبز در زیر نور آبی مخصوص نشان می‌دهد و به تشخیص و تعیین وسعت زخم‌قرنیه کمک می‌کند.
- نمونه‌برداری و کشت (Corneal Scraping): در موارد مشکوک به عفونت، پزشک ممکن است با ابزار مخصوصی، نمونه کوچکی از لبه و قاعده زخم بردارد و آن را برای بررسی میکروسکوپی و کشت به آزمایشگاه ارسال کند تا عامل عفونی (باکتری، قارچ، آمیب) شناسایی شود. این کار برای انتخاب درمان هدفمند بسیار مهم است.
- بررسی حس قرنیه.
درمان زخم قرنیه
درمان زخم‌قرنیه یک اورژانس است و باید بلافاصله پس از تشخیص آغاز شود. نوع درمان به علت زمینه‌ای زخم بستگی دارد:
قطع استفاده از لنز تماسی:
اولین قدم در تمام بیماران لنزی است.
درمان عفونت‌ها:
- زخم‌های باکتریایی: درمان اصلی، استفاده مکرر و فشرده از قطره‌های آنتی‌بیوتیک قوی (مانند فلوروکینولون‌ها یا آنتی‌بیوتیک‌های تقویتی) است، گاهی هر یک ساعت یک‌بار یا حتی بیشتر در ابتدا. انتخاب آنتی‌بیوتیک ممکن است بر اساس نتایج کشت تنظیم شود.
- زخم‌های قارچی: نیاز به قطره‌های ضد قارچ (مانند ناتامایسین یا وریکونازول) به صورت مکرر و برای مدت طولانی (هفته‌ها تا ماه‌ها) دارد. گاهی داروهای خوراکی ضد قارچ نیز لازم است. این زخم ها مقاوم به درمان هستند و گاه نیاز به پیوند قرنیه می شود.
- زخم‌های ویروسی: با داروهای ضد ویروس (قطره، پماد یا خوراکی مانند آسیکلوویر) درمان می‌شوند.
- زخم‌های آکانتامبایی: درمان بسیار دشوار و طولانی‌مدت با داروهای ضد آمیب خاص (مانند PHMB، کلرهگزیدین، برولن و گاهی میلتفوسین خوراکی) است.
درمان زخم‌های غیرعفونی: تمرکز بر رفع علت زمینه‌ای است: استفاده از اشک مصنوعی فراوان و پمادهای لوبریکانت برای خشکی چشم، درمان بیماری خودایمنی، جراحی پلک برای بهبود بسته شدن چشم، استفاده از لنزهای تماسی بانداژی برای محافظت از سطح قرنیه.
کنترل درد و التهاب:
- قطره‌های سیکلوپلژیک (مانند آتروپین یا هماتروپین): برای کاهش درد ناشی از اسپاسم عضلات داخلی چشم و جلوگیری از چسبندگی عنبیه به عدسی.
- داروهای مسکن: در صورت نیاز.
- قطره‌های استروئیدی (کورتون): با احتیاط فراوان و تنها پس از کنترل عفونت (و همراه با پوشش ضد میکروبی مناسب) توسط چشم‌پزشک برای کاهش التهاب و احتمال اسکار (جای زخم) تجویز می‌شوند. مصرف خودسرانه یا زودهنگام کورتون می‌تواند عفونت را تشدید کند.
مداخلات جراحی:
در مواردی که زخم به درمان دارویی پاسخ نمی‌دهد، قرنیه نازک شده یا سوراخ (پرفوره) شده است، یا اسکار ناشی از زخم باعث کاهش شدید دید شده است، ممکن است نیاز به جراحی پیوند قرنیه (کراتوپلاستی) باشد.
عوارض احتمالی زخم قرنیه
اگر زخم قرنیه به موقع و به درستی درمان نشود، می‌تواند منجر به عوارض جدی و دائمی شود:
- اسکار (کدورت) قرنیه: شایع‌ترین عارضه که می‌تواند باعث کاهش دائمی بینایی شود.
- نازک شدن قرنیه و پرفوراسیون (سوراخ شدن): که نیاز به جراحی فوری دارد.
- عفونت داخل چشمی (اندوفتالمیت): گسترش عفونت به داخل کره چشم که بسیار خطرناک است.
- گلوکوم (آب سیاه) ثانویه: افزایش فشار داخل چشم به دلیل التهاب یا مصرف داروها.
- کاتاراکت (آب مروارید) ثانویه.
- در موارد بسیار شدید و مقاوم به درمان، ممکن است نیاز به تخلیه چشم باشد.
پیشگیری از زخم قرنیه
با رعایت نکات زیر می‌توان خطر ابتلا به زخم‌قرنیه را به میزان قابل توجهی کاهش داد:
- بهداشت دقیق لنزهای تماسی: شستشوی صحیح دست‌ها قبل از لمس لنز، استفاده از محلول‌های مناسب و تازه، تمیز کردن و ضدعفونی کردن لنزها طبق دستورالعمل، تعویض به موقع جالنزی، هرگز از آب لوله برای شستشو یا نگهداری لنز استفاده نکنید، از خوابیدن با لنز (مگر با لنزهای مخصوص و تجویز پزشک) و شنا یا دوش گرفتن با لنز خودداری کنید.
- استفاده از عینک محافظ: هنگام کار با ابزار، باغبانی، ورزش‌های خاص یا در محیط‌های پرخطر.
- مراجعه فوری به چشم‌پزشک: در صورت بروز هرگونه آسیب چشمی (خراش، ورود جسم خارجی) یا علائم عفونت (قرمزی، ترشح).
- درمان مناسب خشکی چشم: استفاده منظم از اشک مصنوعی بدون مواد نگهدارنده در صورت نیاز.
- عدم استفاده مشترک از لوازم آرایش چشم، حوله یا قطره‌های چشمی.
نتیجه‌گیری
زخم قرنیه یک مشکل جدی چشمی است که نیازمند توجه فوری و درمان تخصصی توسط چشم‌پزشک می‌باشد. تشخیص صحیح علت زمینه‌ای زخم برای انتخاب درمان مؤثر حیاتی است. با درمان به موقع و مناسب، می‌توان از بسیاری از عوارض جدی این بیماری، از جمله کاهش دائمی بینایی، پیشگیری کرد. رعایت نکات پیشگیرانه، به‌ویژه در استفاده‌کنندگان از لنزهای تماسی، نقش مهمی در حفظ سلامت قرنیه و جلوگیری از این عارضه خطرناک دارد.
برای ارزیابی دقیق، تشخیص و دریافت جدیدترین و مؤثرترین درمان‌ها برای زخم قرنیه و سایر بیماری‌های پیچیده چشمی، می‌توانید به دکتر ماندانا احمدی، متخصص و جراح چشم‌پزشکی و فوق تخصص لیزیک و پیوند قرنیه، مراجعه نموده و از دانش و تجربه ایشان بهره‌مند شوید.
از همراهی شما عزیزان صمیمانه سپاسگزاریم.
این مقاله توسط دکتر ماندانا احمدی بازبینی و صحت علمی آن تایید گردیده است.
