قطره ناتامایسین: درمان تخصصی عفونت‌های قارچی چشم

مقدمه

عفونت‌های چشمی تنها به انواع باکتریایی محدود نمی‌شوند. گروه دیگری از عوامل بیماری زا که می‌توانند سلامت چشم را به طور جدی تهدید کنند، قارچ‌ها هستند. عفونت‌های قارچی چشم، اگرچه نسبت به عفونت‌های باکتریایی شیوع کمتری دارند، اما اغلب شدیدتر بوده و درمان آن‌ها پیچیده‌تر و طولانی‌تر است. یکی از داروهای اصلی و مؤثر در خط مقدم مبارزه با این نوع عفونت‌ها، قطره ناتامایسین است. این قطره چشمی، یک داروی ضد قارچ قوی است که به طور خاص برای درمان عفونت‌های قارچی سطح چشم، به‌ویژه کراتیت قارچی (التهاب قارچی قرنیه)، توسط چشم‌پزشکان تجویز می‌شود. درک صحیح عملکرد، نحوه استفاده و اهمیت پایبندی به درمان با این دارو، نقش حیاتی در حفظ بینایی و بهبود موفقیت‌آمیز دارد. این مقاله به بررسی جامع قطره چشمی ناتامایسین می‌پردازد. با ما همراه باشید.

قطره ناتامایسین چیست و چگونه عمل می‌کند؟

ناتامایسین (Natamycin)، که با نام پیماریسین (Pimaricin) نیز شناخته می‌شود، یک داروی ضد قارچ متعلق به خانواده آنتی‌بیوتیک‌های پلی‌ان ماکرولید (Polyene macrolide) است. برخلاف آنتی‌بیوتیک‌هایی مانند افلوکساسین که باکتری‌ها را هدف قرار می‌دهند، ناتامایسین به طور ویژه برای مبارزه با ارگانیسم‌های قارچی طراحی شده است و هیچ اثری بر روی باکتری‌ها یا ویروس‌ها ندارد.

مکانیسم عمل قطره ناتامایسین بر اساس توانایی آن در اتصال به یک جزء حیاتی در غشای سلولی قارچ‌ها به نام “ارگوسترول” (Ergosterol) استوار است. ارگوسترول نقشی مشابه کلسترول در غشای سلولی انسان‌ها دارد، اما منحصراً در قارچ‌ها یافت می‌شود. پس از اتصال ناتامایسین به ارگوسترول، ساختار و یکپارچگی غشای سلولی قارچ مختل می‌شود. این اتصال باعث ایجاد منافذ و کانال‌هایی در غشا شده که منجر به نشت اجزای ضروری داخل سلولی (مانند یون‌ها و مولکول‌های کوچک) به بیرون و در نهایت مرگ سلول قارچی می‌گردد. این‌عملکرد هدفمند بر روی غشای قارچی، دلیل اثربخشی بالای ناتامایسین علیه طیف وسیعی از قارچ‌های رشته‌ای و مخمری است که می‌توانند باعث عفونت چشم شوند.

موارد مصرف قطره چشمی ناتامایسین

کاربرد اصلی و تأیید شده قطره ناتامایسین، درمان عفونت‌های قارچی خارجی چشم است. مهم‌ترین این موارد عبارتند از:

1. کراتیت قارچی (Fungal Keratitis):

این مورد، اصلی‌ترین و جدی‌ترین اندیکاسیون مصرف ناتامایسین است. کراتیت قارچی، التهاب و عفونت قرنیه (لایه شفاف جلوی چشم) توسط قارچ‌ها است. این وضعیت اغلب پس از آسیب یا خراشیدگی قرنیه، به‌ویژه با مواد گیاهی (مانند شاخه درخت، خار)، یا در افرادی که از لنز های تماسی استفاده می‌کنند یا سیستم ایمنی ضعیفی دارند، رخ می‌دهد. علائم آن می‌تواند شامل درد شدید چشم (اغلب شدیدتر از عفونت‌های باکتریایی)، قرمزی چشم، حساسیت شدید به نور (فتوفوبیا)، تاری دید پیش‌رونده، اشک‌ریزش و ترشحات چشمی باشد. گاهی اوقات یک لکه یا اینفیلترای سفید یا خاکستری قابل مشاهده روی قرنیه ایجاد می‌شود. کراتیت قارچی یک اورژانس چشم‌پزشکی محسوب می‌شود و نیاز به تشخیص سریع و شروع درمان تهاجمی دارد تا از عوارض دائمی مانند اسکار قرنیه، نازک شدن قرنیه و از دست دادن بینایی جلوگیری شود. قطره ناتامایسین به عنوان درمان خط اول برای بسیاری از انواع کراتیت قارچی، به‌ویژه ناشی از قارچ‌های رشته‌ای مانند فوزاریوم و آسپرژیلوس، شناخته می‌شود.

2. بلفاریت قارچی (Fungal Blepharitis) و کانژنکتیویت قارچی (Fungal Conjunctivitis)

اگرچه بسیار کمتر از کراتیت قارچی شایع هستند، اما عفونت‌های قارچی می‌توانند پلک‌ها (بلفاریت) یا ملتحمه (کانژنکتیویت) را نیز درگیر کنند. علائم ممکن است شامل قرمزی، تورم، پوسته‌ریزی لبه پلک، خارش، سوزش و ترشحات باشد. در این موارد نیز ممکن است چشم‌پزشک قطره ناتامایسین را به تنهایی یا در کنار سایر درمان‌ها تجویز کند. تشخیص دقیق عامل عفونت (قارچی، باکتریایی، ویروسی یا آمیبی) حیاتی است و تنها با معاینه چشم‌پزشکی و گاهی انجام آزمایش‌های تشخیصی مانند کشت از نمونه قرنیه یا ملتحمه امکان‌پذیر است.

نحوه صحیح استفاده از قطره ناتامایسین

از آنجایی که قطره ناتامایسین معمولاً به صورت سوسپانسیون عرضه می‌شود (ذرات جامد دارو در مایع معلق هستند)، رعایت دقیق دستورالعمل استفاده برای اطمینان از رسیدن مقدار مناسب دارو به چشم بسیار مهم است:

1. شستشوی دست‌ها: ابتدا دست‌های خود را کاملاً با آب و صابون بشویید و خشک کنید.
2. تکان دادن بطری: بطری قطره را قبل از هر بار استفاده، به شدت و به خوبی تکان دهید (معمولاً برای 10-15 ثانیه) تا ذرات دارو به طور یکنواخت در مایع پخش شوند. عدم تکان دادن کافی می‌تواند باعث شود دوز نامناسبی از دارو به چشم برسد.
3. آماده‌سازی قطره: درپوش بطری را بردارید. مراقب باشید نوک قطره‌چکان با هیچ سطحی تماس پیدا نکند تا استریل بماند.
4. وضعیت بدن: سر را به عقب خم کنید یا دراز بکشید. با انگشت تمیز، پلک پایینی را به آرامی پایین بکشید تا فضای کیسه‌ای شکل ایجاد شود.
5. چکاندن قطره: بطری را وارونه نزدیک چشم نگه دارید (بدون تماس). به بالا نگاه کنید و یک قطره را در کیسه پلک پایینی بچکانید.
6. بستن چشم: چشم را به‌آرامی ببندید. گوشه داخلی چشم (کنار بینی) را به مدت 1 تا 2 دقیقه با انگشت فشار دهید تا دارو در چشم بماند و جذب سیستمیک کاهش یابد.
7. فاصله بین قطره‌ها: اگر نیاز به استفاده از قطره چشمی دیگری دارید، حداقل 5 تا 10 دقیقه صبر کنید.
8. شستشوی مجدد دست‌ها: درپوش را محکم ببندید و دست‌ها را دوباره بشویید.

نکات مهم:

• لنزهای تماسی: در طول درمان عفونت قارچی چشم، به هیچ عنوان از لنزهای تماسی استفاده نکنید، مگر اینکه چشم‌پزشک صراحتاً دستور دیگری داده باشد. لنزها می‌توانند محیط مناسبی برای رشد قارچ فراهم کرده و روند بهبودی را مختل کنند.
• دوره درمان: درمان عفونت‌های قارچی چشم، به‌ویژه کراتیت قارچی، معمولاً طولانی‌مدت است و ممکن است چندین هفته یا حتی چند ماه طول بکشد. بسیار حیاتی است که دارو را دقیقاً طبق دستور پزشک و برای تمام طول دوره تجویز شده مصرف کنید؛ حتی اگر احساس بهبودی می‌کنید. قطع زودهنگام درمان خطر عود عفونت را به شدت افزایش می‌دهد.
• دوز فراموش شده: اگر یک نوبت را فراموش کردید، به محض یادآوری آن را مصرف کنید. اما اگر نزدیک به زمان نوبت بعدی است، نوبت فراموش شده را رها کرده و به برنامه عادی بازگردید. هرگز دوز را دو برابر نکنید.

دوز مصرفی قطره ناتامایسین

دوز و فرکانس مصرف قطره ناتامایسین توسط چشم‌پزشک و بر اساس شدت و نوع عفونت قارچی تعیین می‌شود. در موارد کراتیت قارچی شدید، درمان ممکن است بسیار تهاجمی باشد:

• دوز اولیه: ممکن است لازم باشد هر 1 تا 2 ساعت یک بار، به صورت شبانه‌روزی (حتی در طول شب)، قطره را در چشم بچکانید.
• کاهش تدریجی دوز: با مشاهده علائم بهبودی بالینی، پزشک به‌تدریج فاصله بین دفعات مصرف را افزایش می‌دهد (مثلاً هر 4 تا 6 ساعت).
• طول دوره درمان: همانطور که گفته شد، درمان ممکن است برای 3 تا 4 هفته یا بیشتر ادامه یابد.

پیروی دقیق از برنامه درمانی تجویز شده توسط چشم‌پزشک برای ریشه‌کن کردن کامل عفونت قارچی ضروری است.

عوارض جانبی احتمالی

شایع‌ترین عوارض جانبی ناتامایسین معمولاً موضعی و خفیف هستند:

• احساس سوزش، گزگز یا ناراحتی در چشم پس از استفاده
• قرمزی یا تحریک چشم
• اشک‌ریزش
• تاری دید موقت
• احساس وجود جسم خارجی در چشم

عوارض کمتر شایع یا نادر عبارتند از:

• واکنش آلرژیک (تورم پلک‌ها، قرمزی شدید، خارش، بثورات پوستی اطراف چشم)
• درد چشم (اگر درد شدید باشد یا افزایش یابد، باید به پزشک اطلاع داد)
• تغییر در بینایی
• ادم یا تورم قرنیه

در موارد بسیار نادر، ممکن است عوارض شدیدتری رخ دهد. در صورت بروز هرگونه واکنش آلرژیک یا عوارض نگران‌کننده، مصرف دارو را متوقف کرده و فوراً با چشم‌پزشک خود تماس بگیرید.

احتیاط‌ها و هشدارها

پیش از شروع درمان با قطره ناتامایسین، حتماً پزشک را از موارد زیر آگاه کنید:

• حساسیت: هرگونه سابقه حساسیت به ناتامایسین یا سایر داروهای ضد قارچ پلی‌ان.
• بارداری و شیردهی: اطلاعات در مورد ایمنی این دارو در دوران بارداری و شیردهی محدود است. تنها در صورتی باید استفاده شود که منافع بالقوه آن برای مادر بر خطرات احتمالی برای جنین یا نوزاد برتری داشته باشد و البته حتماً تحت نظر پزشک.
• کودکان: ایمنی و اثربخشی در کودکان به طور کامل بررسی نشده است؛ با احتیاط و طبق دستور پزشک مصرف شود.
• سایر شرایط: وجود هرگونه بیماری چشمی دیگر یا شرایط پزشکی عمومی.
• تمام داروها: لیستی کامل از داروهای مصرفی خود (تجویزی، غیرتجویزی، گیاهی، مکمل‌ها و سایر قطره‌های چشمی) را به پزشک ارائه دهید.

تداخلات دارویی

اطلاعات محدودی در مورد تداخلات دارویی قابل توجه قطره ناتامایسین با سایر داروها وجود دارد. با این حال، اگر از قطره‌های چشمی دیگری، به‌ویژه قطره‌های استروئیدی (کورتون) استفاده می‌کنید، حتماً به پزشک خود اطلاع دهید. گاهی اوقات کورتون‌ها برای کاهش التهاب شدید ناشی از کراتیت قارچی تجویز می‌شوند، اما مصرف همزمان آن‌ها با داروهای ضد قارچ نیازمند نظارت دقیق چشم‌پزشک است؛ زیرا کورتون‌ها می‌توانند سیستم ایمنی موضعی را سرکوب کرده و به طور بالقوه رشد قارچ را تسهیل کنند اگر عفونت به خوبی کنترل نشده باشد. همیشه بین استفاده از قطره‌های مختلف چشمی 5 تا 10 دقیقه فاصله بگذارید.

نحوه نگهداری قطره ناتامایسین

• دما: شرایط نگهداری قطره ناتامایسین ممکن است بسته به شرکت سازنده متفاوت باشد. حتماً برچسب دارو را بررسی کنید یا از داروساز بپرسید. برخی فرمولاسیون‌ها نیاز به نگهداری در یخچال (دمای 2 تا 8 درجه سانتی‌گراد) دارند، در حالی که برخی دیگر ممکن است در دمای اتاق (زیر 25 درجه سانتی‌گراد) قابل نگهداری باشند. از یخ‌زدگی قطره جلوگیری کنید.
• نور و رطوبت: دارو را در بسته‌بندی اصلی خود، دور از نور مستقیم و رطوبت نگهداری کنید.
• بستن درپوش: پس از هر بار استفاده، درپوش بطری را محکم ببندید.
• دور از دسترس کودکان: دارو را جایی قرار دهید که کودکان به آن دسترسی نداشته باشند.
• تاریخ انقضا: پس از باز شدن درب بطری، معمولاً توصیه می‌شود که قطره پس از مدت زمان مشخصی (اغلب 4 هفته) دور ریخته شود، حتی اگر تاریخ انقضای کلی آن نگذشته باشد، تا از آلودگی میکروبی جلوگیری شود. تاریخ انقضای درج شده روی بطری را نیز رعایت کنید. البته متاسفانه قطره ناتامایسین کمیاب است و گاهی مجبور به استفاده تا پایان بطری هستیم. پس از آلوده شدن درب قطره جلوگیری کنید.
• تکان دادن: به یاد داشته باشید که قبل از هر بار مصرف، بطری را به خوبی تکان دهید.

چه زمانی به پزشک مراجعه کنیم؟

با توجه به جدیت عفونت‌های قارچی چشم، پیگیری منظم با چشم‌پزشک بسیار مهم است. در موارد زیر فوراً با پزشک خود تماس بگیرید:

• اگر پس از چند روز درمان فشرده، هیچ نشانه‌ای از بهبود مشاهده نکردید. (توجه: پاسخ به درمان قارچی معمولاً کندتر از درمان باکتریایی است).
• اگر علائم شما بدتر شد (افزایش درد، قرمزی، تاری دید، ترشحات).
• اگر دچار عوارض جانبی شدید یا واکنش آلرژیک شدید.
• اگر در مورد برنامه درمانی یا نحوه استفاده از دارو سؤالی دارید.

نتیجه‌گیری

قطره ناتامایسین یک داروی ضد قارچ حیاتی و مؤثر در درمان عفونت‌های قارچی چشم، به‌ویژه کراتیت قارچی است که می‌تواند بینایی را تهدید کند. تشخیص به موقع توسط چشم‌پزشک، شروع درمان مناسب، استفاده صحیح از قطره و پایبندی کامل به دوره درمانی طولانی‌مدت و برنامه ویزیت‌های منظم، عوامل کلیدی در موفقیت درمان و پیشگیری از عوارض جدی هستند. هرگز این دارو را به صورت خودسرانه مصرف نکنید و همواره تحت نظر چشم‌پزشک باشید.

جهت تشخیص دقیق و درمان تخصصی عفونت‌های قارچی چشم و سایر بیماری‌های پیچیده چشمی، می‌توانید با مطب دکتر ماندانا احمدی، متخصص و جراح چشم‌پزشک و فوق تخصص قرنیه و لیزیک، در تماس باشید و از خدمات تخصصی ایشان بهره‌مند شوید.

از همراهی شما عزیزان صمیمانه سپاسگزاریم.

درباره دکتر ماندانا احمدی

من دکتر ماندانا احمدی هستم، دارای فوق تخصص پیوند قرنیه، سگمان قدامی و لیزیک. فارغ التحصیل پزشکی عمومی دانشگاه شهید بهشتی سال ۱۳۷۲ با رتبه ی ممتاز (یک در صد نخبگان) که اکنون پس از 25 سال فعالیت و انجام جراحی های بی شمار در خدمت شما مردم عزیز می باشم.